Dicon ta importante pa bo siña lesa y skirbi den bo lenga?

The content originally appeared on: Diario

Linguista Ramon Todd Dandaré ta splica:

ORANJESTAD (AAN):  Linguista Ramon Todd Dandaré Mag. Ling., a elabora ampliamente riba e tema di Papiamento, su inicio y tambe su importancia como lenga materno.

            El a indica: “ora cu nos nace, nos ta nace c’un aptitud cerebral pa siña y desaroya lenga. No siña so. pero hopi biaha hende ta kere c’un mucha ta blo imita. No, mucha no ta imita so. Mucha tambe ta purba uza loke el a siña. E ta purba uz’e den bida real”.

            Por ehempel, un mucha cu ta papia spaño, prome, e no sa cu tin diferencia entre presente y pasado. Por ta e ta uza e verbo ‘vivir’ y na luga di bisa ‘yo vivía’, e ta bisa ‘yo vivaba’. E no sa ainda cu ta ‘vivir’. E no sa pasobra den su mente e ta sigui utilisa e reglanan di idioma manera cu e ta kere nan ta. Despues e ta siña cu no ta ‘vivaba’ sino ‘vivía’, por ehempel. 

DESAROYO DI LENGA

            Den e curso di e prome aña, ora e mucha nace pa mas o menos un aña y mey, e competencia cu bo tin mental pa desaroya lenga ta cuminsa crece y ta haya e prome tesoro di palabra. Ora cu e mucha ta sigui crece y yega 4 aña, e tin conocimento di un cierto cantidad di palabra. Entre mil cu seis mil palabra den su idioma. Dependiendo con e mucha a wordo stimula pa siña. 

CONCEPTUALISACION

            Ora e bay scol, loke e ta haci na scol ta haci uzo di loke e mucha conoce. Por ehempel, “ora cu nos siña un idioma nos ta haci dos cos. Un, nos ta haya sa cu esaki yama ‘glas’, pero bo ta hinca den bo mente, no e palabra ‘glas’ so, pero tambe e obheto pa ‘glas’. Bo tin un obheto cu ta ‘glas’. E obheto ey y loke nos ta hinca den nos mente ta ‘conceptualisacion’. Bo ta conceptualisa den bo mente e obhetonan. Cu e obhetonan ta e obheto mes y cu e tin un nomber. Anto esey bo ta hinca den bo mente”, Todd Dandaré a splica.

            El a sigui bisa cu ora cu e mucha ta bay scol y ta siña lesa, e ta bay sigui desaroya e lenga ey. Ta bay haci uzo di e conceptonan cu e tin den su mente. “E ora ey bo ta bay haya sa na scol cu ‘glas’ bo por represent’e riba papel, cu letter. E ora ey bo ta bay siña skirbi cu ‘vaso’, por ehempel no ta ‘baso’, pero ‘vaso’, cu ‘v'”.

            A base di e conceptualisacion cu tin den mente ta bay siña cu e conceptonan ey tin un nomber y cu e nomber por skirbie riba papel y representa e nomber ey cu letter. Pero ta sigui e desaroyo normal.

            Den prome instante lenga ta papia y scucha. Ora di bay scol ta bin acerca lesa y skirbi. Por ta na cas tambe ta stimula lesamento y skirbimento.

            “Bo ta bay haci uzo di e tesoro linguistico cu e mucha tin, cu e sa kico e palabranan kiermen den su idioma. Caminda el a siña su 6 mil of 7 mil palabra cu e sa kico nan por nifica”,  a bisa.

            Ora e mucha bay scol ta bay siñ’e cu na luga di ‘glas’ ta bay uza ‘mesa’ y cu e zonidonan cu ta tende, pa cada letter, tin un cierto representacion. Pero loke ta pasa ta cu e mucha tin e concepto den su mente caba. E sa kico ta un mesa.

            Pero si en bes di bay scol na Papiamento, manera tin’e for di aña 1907, esta na hulandes loke ta pasa ta cu e mucha, cu tin 6 aña, durante 6 aña, el a siña su idioma materno (di cas). E tin’e den su mente. E ta yega scol y tin un stagnacion eynan cu su desaroyo di su lenga. Y na scol ta bay siñ’e cu ‘mesa’ ta skirbie na hulandes ‘tafel’. Pero nunca el a tende ‘tafel’. Ta ora el a yega scol e ta bay tende ‘tafel’.

            Cu e concepto ey cu e tin den su mente, cu ta ‘mesa’ ta skirbie ‘tafel’.

            Tin un problema mas, Todd Dandaré a remarca. “Ora cu nos bay scol y nos siña hulandes, alabes cu bo ta siña lesa y skirbi, bo tin cu siña e lenga y normalmente no ta asina. Normalmente, bo ta desaroya den bo lenga prome y despues bo ta bay siña un otro lenga”.

            Den e caso aki, e proceso di siña lesa y skirbi ta exigi masha hopi di bo cerebro. Di un proceso auditivo ta pasa den un proceso visual, esta skirbimento. Na prome instancia lenga ta auditivo y di articulacion.

            Den e di dos stap na scol ta bay pasa pa un proceso visual unda sa cu e zonidonan cu ta tende por pone nan riba papel tambe. Kiermen, ta haci un proceso mental hopi intensivo.

            Den e caso di e muchanan na Aruba, fuera cu ta bay haci e proceso di zonido pa letter (signo) tim cu bay siña tambe e lenga den cual ta siña e letter y e signonan. ‘Kiermen, bo ta haciendo como 3 of 4 cos pareu”.

            Finalmente, Ramon Todd Dandaré a remarca cu esey ta loke ta haci cu nos muchanan tin hopi problema cu hulandes. Tin un problema mas grandi y esey ta cu e lenga no ta biba den sociedad.