Cuido di nos idioma

The content originally appeared on: Diario

(Articulo redacta a base di un charla teni door di Ramon Todd Dandaré Mag. Ling. dia 21 di februari 2011 na Universidad di Aruba y adapta den cuadro di Dia Internacional di Idioma Materno, 21 di februari 2024.)

Den introduccion di e nota di Nederlandse Taalunie: Taalzorg: overheid en burger I, publica na 1989, nos por lesa bou di Descripcion di e concepto: cuido di idioma lo siguiente (traduccion y adaptacion di RTD):

“Lenga ta un elemento esencial di identidad cultural di un persona y di un comunidad, di manera cu cuido di idioma ta un asunto cu ta concerni cada individuo y cada comunidad. Den contexto di e nota aki ta interpreta cuido di idioma como e totalidad di prevision y medida cu ta vigente denter di un comunidad linguistico pa fomenta uzo cuidadoso di e lenga pa e lenga ey por funciona optimalmente como medio di comunicacion. E previsionnan y medidanan ey por sali for di Gobierno, entre otro via enseñansa, pero tambe for di institucion semigubernamental of for di organisacion y empresa particular. (…) Cuido di idioma por tin di haber cu e lenga den tur su aspectonan: pronunciacion, ortografia, gramatica y vocabulario (uzo di idioma). Unidad di e cuatro elementonan aki ta determina pa un parti primordial unidad di e lenga y consecuentemente identidad di e lenga. (…) Sin embargo, cuido di idioma como medio di comunicacion di un cierto comunidad cultural no ta caba na e aspectonan simplemente linguistico. Un lenga y un comunidad linguistico ta wordo rondona pa otro lenga y pa otro comunidad linguistico (RTD: manera ta e caso na Aruba). Por surgi situacion door di cualnan un lenga ta wordo menasa den su existencia of den su idiosincrasia (su ser propio) door di lenga mas grandi of lenga cu, por ehempel, pa via di circunstancia politico a obtene un superioridad riba dje. (…) Cuido di idioma como medio pa defende existencia y sobrevivencia di un lenga meimey di e concierto mundial di lenga ta, sin ningun duda, un parti y un obhetivo esencial di maneho di Gobierno y di otro organisacion cu kier atende cuido di e idioma. Bon mira, e actitud (of posicion) aki, ta masha comprendibel: si un lenga stop di existi (o sea, extingui), e obhetivo mes di cuido di idioma ta bay perdi den tur su aspectonan.” 

Den e Manifiesto de los correctores de español liga na Editexto.com, publica via El Castellano.org – La Página del Idioma español, nos por lesa lo siguiente (traduccion y adaptacion di RTD):

“Lesando y tendiendo loke e medionan di comunicacion ta publica of ta transmiti tur dia, e manera cu nos politiconan ta expresa nan mes, e textonan escandaloso cu ta yega na man di lesado di cualke edad, e posternan y anuncionan publicitario ofensivo, yen di tur sorto di fout y di uzo incorecto di idioma, cu nan ta bombardia nos cu nan, ta resulta straño y sorprendente cu no tin mas hende ta laga nan bos resona pa exigi un miho cuido di idioma, algun tipo di control di calidad efectivo di produccion oral y skirbi di Spaño, eherci pa e institucionnan y organismonan cu lo mester vigila uzo corecto di nos lenga. Kisas e causa di e indiferencia aki ta e hecho cu, awendia, lenga culto, lenga genuino y incluso lenga apropia ya a perde su balor como fuente di prestigio, expresion di elegancia y, naturalmente, vehiculo di cultura y di comunicacion. Con por ta otro, si e instancianan gubernamental halto no ta fomenta lo contrario? (RTD: manera ta e caso na Aruba.)” 

Nos por saca algun conclusion di e dos textonan aki:


No ta importa cu un lenga ta chikito of grandi, dependiendo kico kiermen chikito of grandi, den un comunidad linguistico mester tin instancia, organisacion y/of individuo cu ta preocupa nan pa cuido di nan idioma.
Den e caso di Hulandes y Spaño nos ta ripara un preocupacion diferente: E instituto Hulandes ta bay mas pa e menasa di otro lenga den Europa y kico nan mester haci contra esey, esta ki maneho Nederlandse Taalunie mester hiba, mientras cu e corectornan di Spaño ta preocupa pa e uzo incorecto di nan idioma, pa nan ta bay pa e perdemento di un Spaño castiso y puro.
Den caso di nos lenga Papiamento, talbes hunto cu Fundacion Corector di Papiamento y Fundacion Lanta Papiamento, nos preocupacion ta tanto pa e menasa di otro lenga den e comunidad multilingual di nos aki y den e mundo globalisa cu nos ta biba aden, como pa e falta di cuido y e falta di maneho den uzo di Papiamento door di tur e medionan di comunicacion cu tin (papia, skirbi, visual y digital), door di Gobierno, door di Comercio, door di instancia particular, door di pueblo en general y door di persona individual. 

Manera nos por a lesa anteriormente (y mayoria di nos sa) funcion principal di lenga ta comunicacion. Ora nos uza lenga pa comunica, nos lo mester kier transmiti un mensahe na un manera cla y comprendibel. Pa nos, e ora ey, uzo corecto y cuidadoso di idioma ta necesario pa e mensahe of e informacion -sea papia of skirbi- yega sin obstaculo cerca e destinatario, e scuchado of lesado. Pa e mensahe por logra su meta, nos mester pone atencion tanto na su contenido como na su forma, ora nos formul’e. Pues, pa e contenido por ta cla y comprendibel e papiado of skirbido mester pone atencion na e cuater elementonan linguistico menciona anteriormente, esta pronunciacion of ortografia, y vocabulario y gramatica, y na ehecucion y uzo corecto di nan. 

Pa nos mira con, hopi biaha sin nos mes sa, nos ta maltrata e idioma ora di uza e elementonan menciona, door di no uza nan conscientemente y cu e cuido necesario, laga nos repasa y coregi un texto skirbi pa un persona studia na Hulanda, cu el a manda pa su coleganan na un instituto di enseñansa, situa na un di e tres islanan ABC: 

Beste colega’s, Mi ta desea boso un feliz weekend. Mi a topa cu un buki na cas cu mi mester a lesa 10 anja pasa na universiteit di onderwijskunde. E ta bai over di e battle cu a tuma lugar e eerste helft van de vorige eeuw na merca pa cu e formacion di curriculum den ensenansa. Porta esaki a pasa hopi anja pasa y hopi leuw for di nos PERO e buki ta habri bo mente encuanto e proceso di yega na un curriculum balansa. Nos na X ta den un proceso di accreditatie caminda cu nos curriculum tambe lo wordo ahusta, lesa e buki y “judge’ pa bo mes con y pakiko nos a yega na e curriculum cu nos ta brinda na X (den ki stroming/vision nos lo cai)? Hopi interesante…

Mi ta bai puntra Y hasi algun kopia di e buki of parti di dje pa e interesado nan. Lagami sa si bo ta interesa. 

Loke nos ta ripara den e caso aki ta inconsistencia y uzo incorecto tanto di ortografia, di vocabulario (uzo di lenga) como di gramatica di Papiamento. E inconsistencia y e incoreccionan por ta debi na diferente factor, entre otro:


desconocemento di e reglanan ortografico y gramatical di e idioma y desconocemento di vocabulario di e lenga: mayoria di nos cu ta uza Papiamento no a haya e formacion escolar academico necesario den nos propio lenga pa nos por domin’e, manera un Hulandes of un Spaño (cu tur sorto di diferencia entre e papiadonan) por cu nan lenga;
falta di consenshi di idioma, esta di ta consciente cu ora di uza e idioma (y esaki ta conta pa cualke idioma cu nos uza), nos mester uz’e mas corectamente posibel y nos no mester ta negligente den uzo di ningun idioma;
falta di respet of di un actitud positivo pa idioma; esaki door di kere cu e idioma propio ta inferior na otro idioma y cu lo bo no por yena e conceptonan internalisa mentalmente cu nan representacion linguistico specifico, miho bisa: pensa cu loke nos por bisa den un otro lenga lo nos no por bisa den nos propio lenga (loke ta absolutamente incorecto).

(Coreccion di e carta, ta claro cu tin varios posibilidad)

Apreciado coleganan, Mi ta desea boso un feliz fin di siman/weekend. Na cas mi a topa un buki di Ciencia Educacional (Onderwijskunde), cu mi mester a lesa 10 aña pasa na universidad. E ta bay over di/E ta trata e lucha cu a tuma luga den e prome mita di siglo pasa na Merca tocante/ encuanto formulacion di curiculo den enseñansa. Por ta esaki a pasa hopi aña pasa y ta hopi leu di nos, PERO e buki ta habri bo mente pa loke ta e proceso pa yega na un curiculo balansa. Nos na X ta den un proceso di acreditacion den cual nos curiculo tambe lo wordo ahusta (… den cual lo ahusta nos curiculo tambe); lesa e buki y husga pa bo(so) mes con y pakico nos a yega na e curiculo cu nos ta brinda na X (den cua coriente/vision nos lo cay?) Masha interesante…

Mi ta bay pidi Y saca algun copia di e buki of parti di dje pa e interesadonan. Laga mi sa si bo(so) ta interesa. 

Pa termina, ata aki algun regla cu por contribui na un uzo corecto di nos lenga:


Ta pone semper e preposicion di entre e palabra mayoria y e sustantivo cu ta siguie.

    Ehempel: mayoria di edad, mayoria di hende, mayoria di scol na Aruba.


Tras di e palabranan contra, durante, entrante y tocante no ta pone e preposicion di.

    Ehempel: E ta lomba contra muraya. Durante les no ta kauw bals. Nos a papia tocante  e sucesonan di ayera.


Ta uza e formulacion tantocomo, y no tanto … y. Ehempel: Tanto e muchanan como

    e mayornan a pasa un dia placentero.


Ta uza e formulacion entrey, y no entre … pa. Ehempel: E agasaho lo tuma luga

    entre tres or y seis or. Pero, tambe por: E agasaho lo tuma luga di tres or pa seis or.


Ta uza e formulacion na nomber di …, y no den nomber di … Ehempel: Na nomber di

    Tata, di Yiu y di Spirito Santo; Na nomber di Lareina…etc.


Tambe por uza pa ortografia Vocabulario Ortografico di Papiamento, pa gramatica Manual di Gramatica di Papiamento (1. Morfologia y 2. Sintaxis) y pa uzo di idioma e diferente diccionarionan cu tin. Ademas, lesa e publicacionan di literatura di Papiamento di tur nos islanan y Hulanda. Por haya mas informacion al caso na papiamento.aw.